تمدن جیرفت در استان کرمان یکی از اسرارآمیزترین تمدنهای جهان است که کشف آن، تاریخ ایران و جهان را دگرگون کرد. پیش از این، سومر در میانرودان (بینالنهرین) به عنوان قدیمیترین تمدن شناخته میشد، اما در دهه ۸۰ شمسی، وقوع سیلابی در رودخانه هلیلرود، بقایای تمدنی کهنتر از سومر را آشکار کرد.
تاریخچه جیرفت
بر اساس پژوهشهای زمینشناسی، حدود ۷۰۰۰ سال پیش دریایی بزرگ در مرکز ایران وجود داشت که تمدنهای کهنی مانند شهرِ سوخته، جیرفت، سیَلْک و ایلام در اطراف آن شکل گرفتند. با گذشت زمان و تغییرات اقلیمی، این دریا خشک شد و تمدنهای اطراف آن نیز رو به زوال رفتند که قدیمی ترین آنها، تمدن جیرفت بوده است. در کتیبههای به جا مانده از بابل و آشور نیز، همواره به تمدنی اسرارآمیز به نام “آراتا” اشاره شده است، اما چون مدرکی از آن یافت نشده بود، باستان شناسان تصور میکردند که وجود این تمدن شبیه افسانه است. اما با کشف تصادفی تمدن جیرفت مشخص شد که آراتا افسانه نبوده و در کشورمان ایران قرار داشته است.
کشف تمدن جیرفت
پس از دو سال خشکسالی در منطقه کویری استان کرمان، سیلی عظیم در هلیلرود جاری میشود که بهخاطر شدت و عظمت خود هر چه بر سر راهش قرار داشته را میشورد و میبرد. با شسته شدن خاکهای کویری در منطقه جیرفت به ناگهان و به شکل کاملا اتفاقی بقایای یک تمدن عجیب و بسیار قدیمی نمایان میشود که تا قبل از آن هیچکس از این تمدن خبری نداشت. اما پس از بررسیها و کاوشها مشخص میشود که این تمدن حتی از تمدنهای واقع در میانرودان نیز قدیمی تر است و به بیش از ۷۰۰۰ سال پیش باز می گردد.
یافتههای باستان شناسی
از آثار کشفشده در حوزهٔ تمدن جیرفت میتوان به ظروف و پلاکهای سنگی با نقوشی بسیار مبتکرانه اشاره کرد که بر روی آنها موجوداتی همچون بزکوهی، یوزپلنگ، شاهین، مار و کژدم حکاکی شدهاند. ترکیب درهمتنیدهٔ این جانوران، که در برخی از این ظروف دیده میشود، مستلزم محاسباتی بسیار پیچیده بوده و بیانگر مهارت فوقالعادهٔ هنرمندان این تمدن است.
جالب است بدانید که برخی از آثار کشفشده در شهرِسوخته، که در ساخت آنها از تکنیک گوهرنشانی استفاده شده، متعلق به تمدن جیرفت است. این تکنیک که برای نمایش خالهای بدن یا چشم جانوران به کار میرفت، منحصراً در جیرفت دیده شده و در هیچ تمدن دیگری پیش از آن وجود نداشته است. این موضوع، وجود روابط دوستانه و تجاری بین این دو تمدن کهن ایرانی را نشان میدهد.
از دیگر کشفیات مهم این منطقه، “زیگورات جیرفت” است؛ بنایی عظیم و چندطبقه که از خشت ساخته شده و قدمت آن به نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد بازمیگردد. هنوز بخشهای زیادی از این زیگورات در زیر خاک مدفون است و ورودیهای اصلی آن کشف نشدهاند.
اما مهمترین کشف در جیرفت، که موجب شگفتی باستانشناسان و پژوهشگران شد، کشف دبیرهٔ (خط) جیرفت بود. این دبیره، که شبیه به اشکال هندسی است، از خطوط میخی سومری و هیروگلیف مصری نیز کهنتر است و ثابت میکند که مردمان ایران از نخستین پدیدآورندگان خط در جهان بودهاند. باستانشناسان هنوز موفق به خواندن این سنگنبشتهها نشدهاند، اما از آنجا که مشخص شده تمدن جیرفت از تمدنهای ثروتمند بوده است، احتمال میرود که مضمون کتیبهها به مسائل تجاری یا قوانین حکومتی مربوط باشد.
چالشهای حفاظتی
متأسفانه، در سالهای اخیر، حفاریهای غیرمجاز و قاچاق آثار باستانی باعث از بین رفتن بسیاری از اشیای گرانبهای جیرفت شده است. این آثار که بخشی از میراث ملی ایران محسوب میشوند، به خارج از کشور قاچاق شده و در موزههای بزرگ جهان به فروش رسیدهاند. این امر، مطالعه و درک کامل تاریخ این تمدن را با چالش مواجه کرده است.
نتیجهگیری
تمدن جیرفت، دیدگاه ما را درباره تاریخ باستان تغییر داده است. با هنر پیشرفته، سیستم نوشتاری منحصربهفرد و روابط تجاری گسترده، جیرفت جامعهای بسیار توسعهیافته بوده که پیش از بسیاری از تمدنهای مشهور جهان شکل گرفته است. با وجود چالشهای موجود در زمینه حفاظت از این سایت تاریخی، کاوشهای بیشتر میتواند رازهای ناشناخته بیشتری از این تمدن را فاش کند و ما را به درک بهتری از تاریخ اولیه بشر برساند.